โลหะ
ทองแดง
ทองแดงเป็นวัสดุพื้นฐานที่มีการใช้ทำเครื่องประดับมาแต่โบราณในไทย เนื่องจากมีคุณสมบัติอ่อนตัวง่าย ดัดขึ้นรูปได้สะดวก และมีสีส้มอมแดงที่สวยงาม ในสมัยโบราณโดยเฉพาะสมัยก่อนประวัติศาสตร์และสุโขทัยตอนต้น ทองแดงถูกนำมาใช้ทำกำไล แหวน และต่างหู สำหรับชนชั้นสามัญชน ทองแดงที่ใช้ในงานศิลปะเครื่องประดับไทยต้องผ่านการหลอมและตีขึ้นรูปด้วยความประณีต เทคนิคที่สำคัญในการทำเครื่องประดับทองแดงคือการใช้แม่พิมพ์และการตอกขึ้นรูป บางครั้งทองแดงจะถูกผสมกับโลหะอื่น เช่น ดีบุก หรือสังกะสี เพื่อเพิ่มความแข็งแรง ทองแดงยังมีความสำคัญในฐานะเป็นวัสดุสำหรับทำแม่พิมพ์หล่อทองคำในราชสำนัก ทองแดงในเครื่องประดับไทยมีคุณสมบัติที่ไม่เพียงแต่ให้ความงาม แต่ยังแฝงความหมายเชิงมงคล เช่น ความอดทน ความมั่นคง และความเจริญรุ่งเรืองตามความเชื่อโบราณ ปัจจุบันทองแดงยังถูกนำมาใช้ในเครื่องประดับแนวพื้นบ้าน และในงานหัตถศิลป์ร่วมสมัยของไทย
ทองคำบริสุทธิ์
ทองคำบริสุทธิ์ คือทองที่มีความบริสุทธิ์สูงเกือบ 99.99% มีสีเหลืองสดเป็นเอกลักษณ์ ในเครื่องประดับไทยโบราณ ทองคำถือเป็นวัสดุชั้นสูงที่สงวนไว้สำหรับกษัตริย์ พระบรมวงศานุวงศ์ และผู้มีฐานะสูง ทองคำบริสุทธิ์มีคุณสมบัติพิเศษ คือไม่หมองง่าย มีความยืดหยุ่นสูง เหมาะสำหรับการทำเครื่องประดับที่ต้องการความละเอียด เช่น ศิราภรณ์ กรองศอ สังวาล และมงกุฎ เทคนิคการทำเครื่องประดับทองคำไทยโบราณเน้นการหล่อด้วยเทคนิคขี้ผึ้งหาย (lost-wax casting) และการตีขึ้นรูป ทองคำบริสุทธิ์ยังเชื่อมโยงกับแนวคิดศาสนา เช่น เปรียบทองคำเหมือนความบริสุทธิ์ของธรรมะ ในการทำเครื่องราชูปโภค เช่น พระมหาพิชัยมงกุฎ จะเลือกใช้ทองคำบริสุทธิ์ที่ผ่านการคัดสรรอย่างพิถีพิถัน ปัจจุบันการผลิตเครื่องประดับไทยยังคงใช้ทองคำบริสุทธิ์ในการสร้างผลงานศิลป์ชั้นสูง และยังคงเป็นสัญลักษณ์แห่งเกียรติยศและความมั่งคั่ง
อัญมณี
ทับทิม
ทับทิมถือเป็นราชาแห่งอัญมณีในวัฒนธรรมไทย มีสีแดงสดอันเป็นสัญลักษณ์ของความรัก อำนาจ และชัยชนะ ทับทิมที่ใช้ในเครื่องประดับอัตลักษณ์ไทยมักมาจากแหล่งเหมืองในเมืองไทยโบราณ เช่น จันทบุรี และกาญจนบุรี รวมถึงการนำเข้าจากพม่าและศรีลังกา ทับทิมในราชสำนักใช้ประดับศิราภรณ์ กุณฑล สังวาล และพระมหามงกุฎ ช่างฝีมือไทยมีทักษะพิเศษในการเจียระไนทับทิมให้เป็นรูปทรงต่างๆ เช่น ทรงกลม ทรงไข่ และทรงหัวใจ เพื่อเพิ่มความแวววาวและความหรูหรา ความเชื่อของไทยโบราณถือว่าทับทิมมีอำนาจคุ้มครองผู้สวมใส่จากภัยพิบัติ และเสริมสร้างบารมี ทับทิมที่มีสีแดงสดปราศจากตำหนิถือว่าเป็นทับทิมชั้นเลิศที่มีค่าสูงมาก
ไพลิน
ไพลิน เป็น อัญมณีที่มีสีน้ำเงินเข้มถึงน้ำเงินอมม่วง ถือเป็นหนึ่งในอัญมณีที่มีค่าในเครื่องประดับอัตลักษณ์ไทย ไพลินไทยมีชื่อเสียงระดับโลก โดยเฉพาะไพลินจากจังหวัดจันทบุรีและกาญจนบุรีซึ่งมีความแข็งและสีสันสวยงาม ไพลินในสมัยโบราณถูกใช้ประดับศิราภรณ์ กุณฑล ทองกร และธำมรงค์ของกษัตริย์และขุนนาง รูปแบบการเจียระไนไพลินในศิลปะไทยนิยมแบบเจียรเหลี่ยมเพื่อเน้นความลึกของสีน้ำเงิน ความเชื่อโบราณเกี่ยวกับไพลินระบุว่าเป็น อัญมณีแห่งสติปัญญา ความจริงใจ และความคุ้มครองจากพลังชั่วร้าย นอกจากนี้ ไพลินยังถูกใช้ในพิธีราชาภิเษกเพื่อเสริมบารมีและความมั่นคงของกษัตริย์ ไพลินที่มีสีน้ำเงินเข้มสม่ำเสมอ ถือว่ามีคุณค่ามากที่สุด ไพลินบางชนิดที่แสดงปรากฏการณ์แสงเหมือนดาวได้รับความนิยมสูงในราชสำนักไทย เป็นตัวแทนของความงดงามในศิลปะเครื่องประดับอัตลักษณ์ไทย
มรกต
มรกตเป็นอัญมณีสีเขียวที่มีความหมายถึงความอุดมสมบูรณ์ สติปัญญา และชีวิตอมตะ ในวัฒนธรรมไทย มรกตถูกนำมาใช้ประดับเครื่องราชูปโภค เครื่องประดับของกษัตริย์ และขุนนางชั้นสูง มรกตที่นิยมใช้มีสีเขียวสดใส และโปร่งแสง โดยแหล่งที่มักนำเข้าคือพม่าและโคลอมเบีย มรกตที่มีคุณภาพสูงมีลักษณะเนื้อใสไร้ตำหนิ และมีสีเขียวสดอย่างเป็นธรรมชาติ การเจียระไนมรกตเพื่อใช้ในเครื่องประดับไทยนิยมแบบเหลี่ยมขั้นบันได (emerald cut) เพื่อเน้นสีและความโปร่งแสง ความเชื่อโบราณของไทยถือว่ามรกตเป็นอัญมณีแห่งความเจริญรุ่งเรือง และสามารถปกป้องผู้สวมใส่จากภัยพิบัติต่างๆ นอกจากนี้ มรกตยังเกี่ยวข้องกับศาสนาพุทธ เนื่องจากมีความเชื่อว่าพระแก้วมรกตเป็นสัญลักษณ์แห่งพระพุทธคุณ มรกตในเครื่องประดับไทยโบราณถูกฝังร่วมกับทองคำและเพชร เพื่อเพิ่มความงามและความขลัง
บุษราคัม
บุษราคัม เป็น อัญมณีที่มีสีเหลืองทองสวยงาม ถือเป็นหนึ่งในอัญมณีมงคลที่สำคัญในวัฒนธรรมไทย บุษราคัมจากแหล่งในจังหวัดจันทบุรีและพม่าได้รับความนิยมสูงในราชสำนักไทย เนื่องจากสีเหลืองทองสื่อถึงความมั่งคั่ง อำนาจ และเกียรติยศ บุษราคัมถูกนำมาใช้ประดับเครื่องราชูปโภค เช่น มงกุฎ ทับทรวง และธำมรงค์ การเจียระไนบุษราคัมเป็นที่นิยมเพื่อเสริมประกายแวววาว ความเชื่อโบราณระบุว่าบุษราคัมช่วยส่งเสริมความสุข ความสำเร็จ และความรักในชีวิต ช่างฝีมือไทยโบราณมีเทคนิคการฝังบุษราคัมอย่างแนบเนียนกับทองคำลงยา เพื่อสร้างเครื่องประดับที่วิจิตรพิสดาร บุษราคัมที่มีสีเหลืองทองสม่ำเสมอโดยไม่มีสีอื่นเจือปนถือว่ามีค่าสูง
โกเมน
โกเมน เป็น อัญมณีที่มีหลากหลายสี แต่ในไทยนิยมสีแดงเลือดนกเป็นหลัก โกเมนมีความหมายถึงความมั่นคง ความเข้มแข็ง และความรักอันบริสุทธิ์ โกเมนที่ใช้ในราชสำนักไทยส่วนใหญ่นำเข้าจากอินเดียและศรีลังกา โกเมนถูกประดับในเครื่องทองคำ เช่น กุณฑล ธำมรงค์ และสังวาล รูปแบบการเจียระไนโกเมนในเครื่องประดับไทยโบราณเน้นรูปทรงกลมหรือไข่ ความเชื่อโบราณระบุว่าโกเมนสามารถป้องกันผู้สวมใส่จากอุบัติเหตุและอันตรายต่างๆ ช่างฝีมือไทยมีทักษะในการฝังโกเมนร่วมกับทองคำโดยใช้เทคนิคฝังแบบจิกไข่ปลาเพื่อให้เกิดความแวววาวทั่วทั้งชิ้นงาน โกเมนยังถูกนำมาใช้ประดับในเครื่องรางของขลัง และเป็นสัญลักษณ์แห่งความจงรักภักดี
เพทาย
เพทาย เป็นอัญมณีที่มีความแวววาวสูง มีสีตั้งแต่ใสจนถึงฟ้า น้ำตาล และเหลือง เพทายสีฟ้าใสเป็นที่นิยมมากที่สุดในเครื่องประดับไทย เพทายไทยมีแหล่งสำคัญในจังหวัดจันทบุรีและตราด เพทายมักถูกนำมาใช้แทนเพชรในเครื่องประดับราชสำนัก เนื่องจากมีประกายคล้ายเพชรแต่ราคาย่อมเยากว่า ช่างฝีมือไทยมีเทคนิคการเจียระไนเพทายอย่างละเอียดเพื่อเพิ่มประกายแสง ไม่น้อยกว่า 57 เหลี่ยม ความเชื่อโบราณเกี่ยวกับเพทายเชื่อว่ามีพลังป้องกันภัยอันตราย และเสริมบารมี เพทายถูกประดับในกุณฑล ทองกร และธำมรงค์เพื่อเพิ่มความหรูหรา
อ้างอิง
ศักดิ์ชัย สายสิงห์. (2562). ศิลปะเครื่องประดับไทยโบราณ. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศิลปวัฒนธรรม.
นฤมล ศิริวิริยะกุล. (2561). ทองคำในศิลปะและวัฒนธรรมไทย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
เกษรา ปัทมสูต. (2560). อัญมณีไทยในศิลปวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์อักษรพิพัฒน์.
ศุภชัย หิรัญวัฒนศักดิ์. (2562). อัญมณีไทยกับอัตลักษณ์แห่งชาติ. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
วราภรณ์ แซ่ตั้ง. (2563). อัญมณีแห่งราชสำนักไทย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.
ณัฐมน สิทธิไตรย์. (2561). บุษราคัมกับความเชื่อในสังคมไทย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งมหาวิทยาลัยศิลปากร.
พนิดา โชติรัตน์. (2562). โกเมนกับศิลปะเครื่องประดับไทย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์อักษรพิพัฒน์.
สิริมา แสงประเสริฐ. (2563). เพทาย: อัญมณีแห่งประกายแสงในศิลปะไทย. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.